Over Jeremy Clarkson en de commandoziekte bij de BBC

Jeremy Clarkson, de grappige, provocerende, grofgebekte presentator van het succesvolle Top Gear, is door de BBC op straat gezet. Hij had een producer geslagen die na een intensieve draaidag geen maaltijd had klaar staan. De affaire doet de BBC geen goed, want de commerciële omroepen staan met open armen klaar om de populaire Clarkson en zijn team te ontvangen.

Hadden de bestuurderen dat niet op een andere manier kunnen oplossen? Natuurlijk wel. Volgens mij hebben de vroede dames en heren in de eigen voet geschoten, het slachtoffer van een verkeerde opvatting van hun taak als bestuur. Bij gebrek aan een betere term zal ik deze dwaling de commandoziekte noemen, het idee dat besturen commanderen is en dat de leden van de organisatie manschappen zijn, wiens taak het is commando’s uit te voeren. De commandoziekte maakt bestuurderen verantwoordelijk voor alles wat er in de organisatie gebeurt. Als een boegbeeld als Clarkson over de schreef gaat, dan moet het bestuur dus wel iets doen, om niet het verwijt van slapte over zich heen te krijgen – natuurlijk het ergste scheldwoord in de wereld van de commando’s.

Als we de BBC zien als een commando-organisatie, dan zat het bestuur in een moeilijk parket. Clarkson laten zitten, met een uitbrander? Dat betekende dat zij de organisatie niet in de hand hadden, en dat zij ‘incidenten’ lieten passeren zonder passende maatregelen te nemen. Iedereen, zeker ook Clarkson zelf, zou hen op de hak hebben genomen. Zij zouden hun ‘gezag’ zijn kwijt geraakt – ook al zoiets vreselijks. Of Clarkson ontslaan? Eén van de weinigen bij de BBC die in de Britse standenmaatschappij ook het gewone volk aansprak? Dat zou verlies aan kijkers betekenen, voortzetting van het programma onder commerciële vleugels, en evenzeer gezichtsverlies. Toch heeft het BBC-bestuur gekozen voor het laatste – liever dat dan verlies aan gezag, moet men hebben gedacht.

De commandoziekte aan het werk
Wat doen autoriteiten soms toch moeilijk, alleen vanuit een taak die zij zichzelf opleggen! Want het dilemma van de BBC-leiding kwam alleen voort uit de commandoziekte, hun zelfgekozen rol als commandanten van de organisatie. Een taakopvatting van bestuurders die je overal in de samenleving ziet, trouwens, iets wat de maatschappij er niet leefbaarder op maakt. Loopt ergens iets uit de hand, dan zoekt de publieke opinie naar betere commandanten, of als dat niet helpt, naar een betere commandostructuur. Het heeft ook te maken met onze afgenomen tolerantie voor het ambigue, de onduidelijkheid, de onbepaaldheid, het naast elkaar kunnen voortbestaan van eigenlijk tegenstrijdige ideeën binnen één organisatie. Zaken zijn goed of fout, grijstinten worden steeds meer uitgewist. Zo kan de klap van Clarkson niet meer worden gezien als wat hij eigenlijk was: een overspannen reactie van een vermoeide (en ja, vast ook wel over het paard getilde) man, ‘on the spur of the moment’, niet meer dan dat. Een incident in de eigenlijke betekenis van het woord, een toevallige en ongelukkige gebeurtenis – niet iets waarvoor een bestuur verantwoordelijk zou moeten zijn.

Waarvoor het bestuur wél verantwoordelijk is, dat is de afhandeling van het incident. Besturen is het uitzetten van een koers voor de organisatie en het scheppen van de omstandigheden waaronder de medewerkers ‘uit zichzelf’, dus zonder voortdurende tussenkomst van het bestuur, die koers blijven volgen. Inclusief het aanbrengen van conflict beslechtende mechanismen wanneer mensen in de organisatie met elkaar botsen. Besturen is ‘de bal van je af spelen’, ervoor zorgen dat zo weinig mogelijk problemen van de organisatie op het bestuurlijke bord komen, om te voorkomen dat dit wordt overladen. In deze taakopvatting had het bestuur ervoor moeten zorgen dat de betrokkenen er met elkaar uit kwamen.

Naar betere conflictoplossing
Dit principe van conflictbeslechting heb ik geleerd van organisatieadviseur Ton van Asseldonk. Hij is toepasbaar op elke conflictsituatie die zich leent voor onderhandelingen. Partijen moeten niet principieel aan hun standpunt willen vasthouden, en het conflict moet ook niet zodanig zijn dat de oplossing van strijdende partijen het probleem afwentelt op de rest van de samenleving. Is aan die voorwaarden voldaan, dan is het principe dat beide partijen hun belang, bijvoorbeeld het veroorzaken en het ondervinden van overlast, op geld waarderen. Hoeveel geld heeft de éne partij ervoor over om de overlast te verminderen dan wel af te kopen? En welk bedrag ziet de andere partij als een redelijke schadeloosstelling?

Het conflict tussen Clarkson en de producer lijkt zich prima te lenen voor zo’n conflictbeslechting. Er zijn geen principiële kwesties aan de orde; oplossing van het probleem is mogelijk zonder afwenteling op derden. Clarkson is rijk, producers doorgaans niet. Met hulp van de BBC en eventuele advocaten en mediators hadden beide partijen er snel uit kunnen komen. Waarom dat niet is gebeurd? Ik denk toch dat het BBC-bestuur aan de commandoziekte heeft geleden: het idee dat het bestuur zelf, en geen ander, de scheve situatie moest recht zetten. Met alle gevolgen van dien.

Dit principe van conflictbeslechting door directe onderhandeling tussen de betrokkenen zien we veel te weinig. Het dreigt zelfs onder invloed van de uit de VS overwaaiende claimcultuur verder uit zicht te raken. Terwijl deze methode toch een uitweg kan bieden uit veel problemen. Heel toepasselijk bijvoorbeeld op geluidsoverlast. Van stadscafés tot Schiphol zien wij besturen die ‘de bal bij zich houden’ en moeilijk uitvoerbare en vaak aangevochten regels uitvaardigen. Het alternatief is een samenleving die vele conflicten zelf oplost… maar daarvoor moeten we wel de commandoziekte overwinnen.